بناهاي باستاني ايران و قبله

مقدمه:
 

در ايران بناهايي از دوران مادها، هخامنشي ها و ساساني بجا مانده اند، تخت جمشيد، پاسارگاد، کعبه زرتشت، شهر بيشاپور، و بازمانده بناهاي تپه هگمتانه، از اين جمله اند. تاکنون ويژگيهاي مختلف اين بنا به ويژه از لحاظ باستان شناسي، تاريخي، و معماري مورد توجه قرار گرفته اند. و ويژگيهاي فوق در پژوهش هاي مختلف مورد بحث و بررسي واقع شده اند.
در نوشتار حاضر با نگرشي جديد به بناهاي مذکور و نيز برخي از بناهاي تاريخي - مذهبي در خاورميانه، سعي بر آن است که ويژگي ديگري از اين بناها مورد بررسي قرار گيرد. اين ويژگي که شايد قبلا کمتر به آن توجه شده، جهت گيري اين بناها نسبت به جهات اصلي و شناخته شده جغرافيايي است.
در اين پژوهش تصاوير و نقشه هايي از بناهاي تاريخي مورد نظر تهيه و سپس با استفاده از نرم افزار «اتوکد» جهت هاي جغرافيايي برروي آنها پياده شده و زواياي محورهاي اصلي با جهات جغرافيايي اندازه گيري و تحليل شده اند و در انتها فرضيه اي براي تبيين قواعد و نظامات مشترک ميان آنها طرح شده است. در اين نوشتار به جهت پرهيز از اطاله مطلب و با توجه به تحقيقات و منابع فراواني که در خصوص جايگاه و اهميت بناهاي مورد بررسي وجود دارد، از معرفي تفصيلي آنها صرف نظر شده است.

تخت جمشيد:
 

اين بنا که منسوب به دوران هخامنشي است، مهمترين بناي بجا مانده از اين دوران است. تخت جمشيد در شمال شهر مرودشت فارس واقع شده و مجموعه اي از تالارها، سراسرها و ديگر فضاها که عمدتا کارکرد آن برگزراي آيين ها و مراسم رسمي پادشاهان هخامنشي بوده است. ورودي اصلي اين بنا که در انتهاي پلکاني با شکوه قرار دارد، دروازه سنگي عظيمي است که به «دروزاه ملل» موسوم است. همانطور که در شکل (1) ديده مي شود، پلان بناي تخت جمشيد مستطيل شکل است، امتداد بلندتر آن در جهت شمال شرقي- جنوب غربي است. دروازه ملل در کنار کنج غربي بنا قرار گرفته و مسير ورودي در امتداد محور عرض بنا يعني امتداد شمال شرقي- جنوب غربي مي باشد. در ادامه بحث، بررسي دقيقتر اين محورها و زواياي آنها با جهات شناخته شده جغرافيايي مورد توجه قرار خواهد گرفت. شکل (1)

پاسارگاد:
 

مقبره اي سنگي و مکعب شکل است که از آن به عنوان آرامگاه کوروش هخامنشي ياد مي شود و در شمال استان فارس قرار دارد. عکس هوايي اين بنا در شکل (2) ديده مي شود. پلان اين بنا مربع شکل مي باشد. اگر محوري را که درب مقبره روي آن واقع شده است محور اصلي بنا در نظر گيريم، امتداد اين محور در جهت شمال غربي- جنوب شرقي مي باشد و امتداد عمود بر آن شمال شرقي- جنوب غربي خواهد بود.
در شکل هاي (3) و (4) بترتيب، نماي درب، و نقشه داخل پاسارگاد ديده مي شود، داخل بنا بشکل مستطيلي شکل است که امتداد طولي اين مستطيل، منطبق بر امتداد اصلي بنا يعني در جهت شمال غربي-جنوب شرقي است.

کعبه زرتشت:
 

در محل کتيبه معروف نقش رستم، بنايي قرار دارد که به «کعبه زرتشت» موسوم است. اين بنا که پلان، نما و عکس آن بترتيب در شکل هاي (5)، (6) و (7) نشان داده شده است، نيز داراي پلان مربع شکل بوده و امتداد آن نيز از همان جهت شمال غربي- جنوب شرقي تبعيت مي کند، بعلاوه، امتداد طولي مستطيلي داخل بنا- شکل (7) منطبق بر امتداد شمال غربي- جنوب شرقي مي باشد.

چند بناي تاريخي ديگر:
 

شهر باستاني بيشاپور، باغ سلطنتي پاسارگاد، مقبره کمبوجيه، و تپه هگمتانه، بناهاي ديگري هستند که مشابه موارد پيش گفته مورد بررسي قرار گرفته اند. شهر باستاني بيشاپور در غرب شهر کازرون فارس قرار دارد. در تصاوير (8) و (9) بترتيب عکس هوايي و نقشه اين شهر ديده مي شود. مشاهده مي شود که امتداد اصلي شهر بيشاپور جهت شمال شرقي- جنوب غربي مي باشد.
اشکال (10)، (11)، و (12) نيز به ترتيب تپه هگمتانه، باغ سلطنتي پاسارگاد، و مقبره کمبوجيه را نشان مي دهند. در اين بناها نيز جهت هاي شمال شرقي- جنوب غربي و شمال غربي- جنوب شرقي جهت هاي اصلي بنا هستند. همچنين در بناي مقبره کمبوجيه همانند پاسارگاد و بناي کعبه زردشت مستطيل داخلي در امتداد شمال غربي- جنوب شرقي است.
قبل از بحث در خصوص امتداد بناهاي فوق، زاويه اي که با جهت ها جغرافيايي مي سازند، دو بناي قديمي ديگر خاورميانه را مورد بررسي قرار مي دهيم.

اهرام مصر:
 

اهرام مصر هرم هاي مربع القاعده اي هستند که همگي از جهت گيري يکساني تبعيت مي کنند، اما در اين جا جهت اصلي بنا سمت ديگري است، در شکل (13) نقشه سه هرم ديده مي شود، اين هرم ها از بالا بصورت مربع هايي ديده مي شوند که هر يک از اضلاع آنها عمود بر يکي از جهات اصلي جغرافيايي شمال، جنوب، شرق و غرب هستند. بعبارت ديگر محورهاي اصلي بنا در امتدادهاي شمال-جنوب و شرق-غرب مي باشد.

کعبه:
 

بر اساس روايات اسلامي، کعبه تاکنون ده بار بازسازي شده است، اينکه آيا جهت کنوني اين بنا همان جهت اوليه آن بوده است، مي تواند موضوع جداگانه اي براي بررسي باشد که مسئله اين پژوهش نيست. در حال حاضر هر يک از کنج هاي بناي کعبه براي خود نامي دارد که اشاره به جهتي است که آن کنج به سمت آن قرار دارد. رکن يماني، رکن شامي، و رکن عراقي، سه کنج کعبه هستند که بترتيب دقيقا و به يمن، شام، و عراق قرار دارند، کنج چهارم رکن حجر است، که حجر الاسود در آن قرار دارد (شکل 14).
همانطور که در عکس هوايي (شکل 15) ديده مي شود، کعبه داراي پلاني مربع شکل است که از امتدادهاي شمال شرقي- جنوب غربي و شمال غربي-جنوب شرقي تبعيت مي نمايد. درب کعبه همانطور که در شکل (14) ديده مي شود رو به شمال شرق باز مي شود.

سعديه:
 

بناي مقبره سعدي در شيراز گرچه جزو بناهاي باستاني نيست، ولي در اين جا بمنظور بررسي امتداد آن و مقايسه با امتداد بناهاي قديمي تر مطرح شده است. در شکل (16) تصوير هوايي سعديه ديده مي شود.

بررسي جهت ها و زوايا:
 

همان گونه که در فوق مورد بحث قرار گرفت، به استثناي اهرام مصر، در ساير بناهاي مورد بررسي يکي از محورهاي اصلي بنا در جهت شمال شرقي-جنوب غربي قرار داشت. البته اين قاعده اي است که در نگاه اول به نظر مي رسد. اما گر بخواهيم اين مسئله را دقيقتر بررسي کنيم، بايد زاويه بني محور بنا و جهت جنوب غربي را اندازه گيري نماييم. براي اين منظور با استفاده از عکسهاي هوايي، پلان ساده هر بنا ترسيم، و با مشخص کردن جهت هاي شمال و جنوب غربي در روي آن، زاويه محور بنا با اين جهات اندازه گيري و درج شده است، امتداد قبله و زاويه آن نيز روي هر شکل ترسيم شده است، شکلهاي (17) الي (22).
براي دقت بيشتر قبله شهرهاي مرودشت و کازرون با استفاده از نرم افزار قبله ياب گوگل تعيين گرديد، شکلهاي (23) و (24). با نرم افزار مذکور زاويه قبله شيراز نيز نسبت به جنوب 39، 57 درجه (بسمت غرب) مي باشد.
در جدول (1) براي هر بنا انحراف امتداد بنا نسبت به جنوب غربي و نسبت به قبله بطور جداگانه درج شده است. مشاهده مي شود که زاويه انحراف امتداد بناها با جنوب غربي بين 8- تا 29+ درجه است و مقدار متوسط آن 11+ درجه مي باشد. مقايسه امتداد بناهاي دوران قبل از اسلام با قبله شايد در وهله اول بي مناسبت بنظر برسد، ولي گمان مي رود که ادامه بحث مي تواند اين اقدام را توجيه نمايد.
در جدول (1) مشاهده مي شود که زاويه انحراف اين بناها با قبله بين 18- تا 19+ درجه است و ميانگين جبري آن صفر. يعني اگرمتوسط زاويه بناهاي فوق را رسم کنيم، آن زاويه، زاويه قبله منطقه است.
در مورد مقبره سعدي که در قرون اخير ساخته شده و بعنوان شاهد در جدول (1) ذکر گرديده- با توجه به اينکه احتمالا بناي مقبره تعمدا رو به قبله ساخته شده است- محور بنا انحراف کمي نسبت به قبله دارد، در حاليکه انحراف بعضي از بناهاي باستاني از قبله- مانند بيشاپور- از اين هم کمتر است.
در قسمت (ب) جدول مشاهده مي شود که ميانگين انحراف بناهايي که در قسمت (الف) جدول قرار دارند، نسبت به جنوب غربي 11+ درجه است، و در قسمت (د) همين عدد در مورد انحراف کعبه نسبت به سمت جنوب غربي صادق است.

مقبره ها:
 

چنانچه بار ديگر بناي پاسارگاد و مقبره کمبوجيه را بررسي نماييم، در بناي پاسارگاد، مستطيل داخلي بنا فضاي قبر مانندي را تداعي مي کند با «پايين پايي» رو به ورودي و «بالاسري» در سمت بالاي فضا، اگر با قبرستان هاي مسلمان مقايسه شود- شکل (23) سمت چپ- جهت مستطيل داخلي به جهت قبر مسلمان ها مي ماند. در مورد مقبره کمبوجيه پلان اين مقبره که در سمت راست همين شکل ترسيم شده است، انطباق بيشتري با جهت دقيق قبله محلي را نشان مي دهد، با همان موقعيت ورودي و پايين و بالاي قبر.

جهت درب ها:
 

«دروازه ملل» در تخت جمشيد رو به کعبه (قبله) باز مي شود، شکل (24)، درب کعبه نيز رو به شمال شرق است، يعني رو به ايران و رو به محدوده اي که در آن تخت جمشيد، پاسارگاد، نقش رستم، بيشاپوز، و ... قرار دارند.
طبق روايات اسلامي، حضرت ابراهيم عليه السلام اولين انساني بوده که کعبه را بنا کرده است، آيا مي توان چنين فرضيه اي را طرح کرد که کعبه سمت و سو دهنده بناهاي دوران هخامنشي است؟

پايان سخن:
 

درمورد تصويري که از تپه هکمتانه ارائه شده، اطمينان کافي وجود نداشت و لذا در ميانگين گيرها دخالت داده نشد. در مورد باغ سلطنتي پاسارگاد زاويه بنا صرفا مبتني بر جهت شمالي است که در نقشه درج گرديده است. در خصوص ساير بناها با توجه به استفاده از عکس هاي ماهواره اي دقت خوبي وجود دارد. ممکن است چنانچه بناهاي ديگري از دوره مذکور به نمونه هاي مورد بررسي افزوده شود، نتيجه به دست آمده تغيير کند.
اينکه ميانگين چند کميت مقدار خاصي را نشان دهد بتنهايي نمي تواند به نتيجه گيري و بيان يک نظريه قطعي منتهي شود، بلکه بايد پراکندگي کميت ها نيز در حد قابل قبولي باشد. در خصوص بناهاي فوق پراکندگي (انحراف معيار) 1، 14+- درجه مي باشد که بنظر زياد نمي رسد. اين مسئله که آيا ممکن است هخامنشيان به جهت کعبه توجه داشته اند، بحثي است که بايد با کمک تاريخ و باستان شناسي به آن پاسخ داده شود. البته علاوه بر شواهد عيني که در اين مقاله به آن پرداخته شد، شواهد ديني (1) و فرهنگي (2) نيز وجود دارد که از توجه به جهت کعبه در اديان قبل از اسلام حکايت مي کنند.
بعنوان حسن ختام اين بحث مناسب است که ذکر شود، علامه طباطبايي کوروش را شخصي موحد مي داند، و برهمين اساس در تفسير آيات مربوط به داستان ذوالقرنين احتمال اينکه کوروش کبير همان ذوالقرنين قرآن باشد را تاييد مي کند.

پي نوشت ها :
 

1- طبق آيه 87 سوره يونس (ع) قرآن کريم به قوم حضرت موسي عليه السلام مي گويد: «خانه هاي خود را قبله قرار دهيد»، علامه طباطبايي و اغلب مفسرين را در اينجا بمعني «رو به هم بودن» دانسته اند. ولي مهدي الهي قمشه اي، و آيت الله مشکيني آنرا به همان معني «سمت کعبه» تفسير کرده اند، تفسيرکشاف مي گويد: «و کان موسي و من معه يصلون الي الکعبه» يعني «موسي و آنان که با او بودند رو به کعبه نماز ميگذاردند».
2- نام محلي پاسارگاد، «قبر مادر سليمان» مي باشد که وجهه اي مذهبي دارد.
 

منبع:نشريه اطلاعات علمي - شماره367